Gelecekte ismi Türkiye’de de duyulması muhtemel orta yaştaki Pakistanlı araştırmacılardan birisi olan Basit Bilal Koshul’un değerlendirmesine göre, Amerikan pragmatizminin kurucu sistem filozofu olan Charles Sanders Peirce ve bugünkü Pakistan kökenli ünlü modern Müslüman düşünür Muhammed İkbal’in insan aklına ilişkin kavrayışları birbirine yakındır. Koshul’un sonradan Müslüman olmuş İngiliz sûfî araştırmacı Timothy John Winter’ı referans vererek aktardığına göre, İslâm, kendini “orta yol” olarak anlamakta ve ayırmakta; bu orta yol, sırasıyla “zihin, beden ve ruh arasında birbirine indirgenemez ve sıkı bir ilişki kuran iman, İslâm ve ihsan öğretilerinin sahibi olan Hz. Peygamber’in özgün dehasının tarihsel bir deneyiminde” izlenebilmektedir.[1] Koshul’un aklın orta yolcu anlaşılmasına yönelik kastı, temelde vahyi dışlamayan ve onunla uyumlu olan, felsefi olarak ifade edildiğinde ise, zihin, beden ve ruh arasındaki ilişkinin korunduğu bir bilgiye imkân sağlayan “denge olarak akıl”dır.[2] Metin boyunca tümevarım ve tümdengelimin eksikliklerine ve Fransız akılcılığının yetersizliklerine yönelik Peirceçi analizleri aktaran Koshul, İkbal’in İslâm vahyinin bilgiye kuşatıcı ve kapsamlı yaklaşan içeriğine dair görüşlerini ekleyerek, İslâm aklının insan yaşamını mümkün olduğunca yaşanılabilir kıldığı ve bu yönüyle orta yol veya dengeye işaret ettiğine bağlamaktadır.[3]
Modern öncesi İslâm geleneğinde sûfî deneyimin kazanımlarının günümüzde Amerikan zihin felsefesi araştırmalarına yapabileceği katkılar bakımından Koshul’un zihin, beden ve ruh üçlüsünü iman, İslâm ve ihsan ile ilişkilendirmesi ve Winter’ı izleyerek yaptığı bu ilişkilendirmeyi denge olarak akla bağlaması ufuk açıcıdır. Hatta Peirce ve İkbal arasında bilgi kaynaklarına ilişkin kuşatıcı bir kavrayış benzerliği bulunduğuna dair saptama da yerindedir. Fakat Kur’ân-ı Kerîm’de Bakara sûresinin 143. âyetinde bulunan orta ümmet (اُمَّةً وَسَطًا ) yakıştırmasını çağrıştıracak seviyede gerçekliğin bilgisine yönelik duygusal/sezgisel ve rasyonel/entelektüel yolların arasında orta yoldan söz etmek epistemolojide çok kullanışlı ve verimli görünmemektedir. Bunun için iki gerekçeden söz edebilirim: Birincisi, Lokman sûresinin 32. âyetinde geçen onlar içinden muktesid olanlar (فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌۜ ) ile genellikle birlikte etüt edilebilen bu orta ümmet kavramsallaştırmasının, muktesid sözcüğü ekonomik düşünmekliğe referansla anlaşıldığında, ekonomik davrananlar anlamına alınabilecek olmasıdır. Hem Charles Sanders Peirce felsefesi bağlamında hem de Amerikan pragmatizm geleneği göz önünde bulundurulduğunda orta ümmet ile ekonomik davranan ümmeti birbirine özdeş kabul etmek daha olasıdır.[4] Bunu Peirce’in 19. yüzyıl gayri insani (bireyselliğe karşı olan) nedenselci ekonomik düşüncesini eleştirdiğini göz önünde bulundurarak söylüyorum.[5] İkinci gerekçe, her ne kadar bazıları Pierce pragmatizmini Kıta Avrupası ve Analitik felsefe yanında üçüncü ve dolaylı bir üslupla uzlaştırmacı (orta) bir yol olarak görüyor olsa da,[6] onun hem felsefi yaklaşımı hem de özel olarak akla yaklaşımı eksikleri saptamakla birlikte her zaman geçerli ve tutarlı yetkin bir öneri içermemektedir. Nitekim epistemolojide yetkin bir öneriden söz etmek de zordur, çünkü Peirce, deneyimsel çeşitlilikte yenilenme hep olabileceği için kavramların anlamlarında da yenilenme ve kapsam genişlemesi olabileceğini düşünmektedir.[7] Dolayısıyla Peirce’in yeni-nominalizmi, gerçekçiliği, deneyimciliği ve bilumum pragmatizmine uzlaştırmacı karaktere sahip bir orta yol nitelendirmesinde bulunmak yanlış olur. Bana göre, modern öncesi İslâm aklını da uzlaştırmacı ve yenilenmeden yoksun bir orta yol nitelendirmesiyle etüt etmek durağan, tekrarcı ve belki baskıcı bir İslâm aklı fikrine kapı aralayacağı için yanlış bir yorumdur.
Stanford Felsefe Ansiklopedisi’nin aktarımına göre, pragmatizm geleneğinin görüşleri daha belirgin bir filozofu olan William James, kendi çocuklarının bütünüyle bilimsel doğacaklarını ama dinsel inanç bakımından zayıf olmayacaklarını bildirmektedir. James, dinsel inanç çerçevesinde geçmiş modern analizlerin eksiklik ve yanlışlıklarının farkındadır.[8] Koshul’un değerlendirmeleri, Peirce’in bir deneyim alanı ve insana ilişkin bir bilgi kaynağı olarak vahyi dışlamadığını göz önünde bulundurması ve buna İkbal’in uzlaştırmacı yorumlarını eklemesi bakımından saygıdeğerdir, ama burada Peirce’in matematik, mantık, ekonomi ve kimya gibi geniş bir çerçeveden gelen analizlerini orta yola (uzlaştırma) yormak isabetli görünmemektedir. Ayrıca Peirce’in yazmalarında gösterge ile gösterilen arasındaki anlam ilişkilerini etüt ederken Arapça ifadeleri özellikle örnek verdiğini[9] ve bu arada kendi yaşadığı dönemdeki Müslüman Türkler için aşağıdaki gibi görece olumsuz bir kanaate sahip olduğunu belirtmekte yarar vardır:
“Tıpkı Tycho Brahe’in ailesinin, kendisinin astronomiyle ilgilenmesini bir soyluya yakıştırmaması gibi; doğa araştırması yapmak, bir Türk için, iyi bir Müslüman olmaya yakışmaz.”[10]
Bu saptama için olumlu ve olumsuz birçok yorum yapılabilir. Kendi dönemine ilişkin bu saptamada bulunan Peirce’in vaktiyle bir Türk limanına yolculuk etmiş olduğunu,[11] bu arada onun Binbir Gece Masalları’ndan aktarımda bulunmadan yapamadığını,[12] Kopernik Devrimi’nin iki önemli astronomik kaynağından birinin Arapça olduğunu belirttiğini –onun döneminde rahmetli Fuat Sezgin’in İstanbul Rasathanesi’ne ilişkin bulguları mevcut değildi-[13] ve Ortaçağda Aristoteles metinlerinin bütünüyle Arapçadan ithal edildiğine vurgulu yer vererek realizmi biraz İslâm’a dayandırıyor olduğunu[14] hatırlatmakta yarar vardır. Belki tarihe de bilgisinin yettiğince realist ve kapsamlı bakmaya çalıştığı için Charles Sanders Peirce, Koshul için ilgi çekici gelmiş olabilir.
[1] Basit Bilal Koshul, “Muhammad Ikbal, Charles Peirce and the Reclaiming the “Middle Way”, CMC Papers No.3 (2012), s. 1.
[2] Koshul, “Muhammad Ikbal, Charles Peirce and the Reclaiming the “Middle Way”, s. 2.
[3] Koshul, “Muhammad Ikbal, Charles Peirce and the Reclaiming the “Middle Way”, s. 16-17.
[4] Şu kaynaklar incelenerek bu sonuca ulaşılabilir: Edward C. Moore (ed.), Writings of Charles S. Peirce A Chronological Edition: Volume 2: 1867-1871, Bloomington: Indiana University Press, 1984, s. 36; Charles Sanders Peirce, The Collected Papers of Charles Sanders Peirce; Ed.: John Deely, Cambridge: Harvard University Press, 1994, s. 4211, paragraf 293, s. 4335, paragraf 535; Matthew E. Moore (ed.), Philosophy of Mathematics Selected Writings of Charles S. Peirce, Bloomington, Indianapolis: Indiana University Press, 2010, s. 182.
[5] Peirce, The Collected Papers of Charles Sanders Peirce, s. 4506-4507, paragraf 158-159.
[6] Örneğin Stanford Felsefe Ansiklopedisi hâlâ böyle kabul etmektedir. Bkz. https://plato.stanford.edu/entries/pragmatism/ (Erişim Tarihi: 19.02.2021).
[7] Susan Haack, “The First Rule of Reason”, The Rule of Reason: The Philosophy of Charles Sanders Peirce; ed.: Jacqueline Brunning, Paul Forster, Toronto, Buffalo, London: University of Toronto Press, 1997, s. 241-259; Rosa Maria Perez, Teran Mayorga, From Realism to “Realicism”: The Metaphysics of Charles Sanders Peirce, New York: Lexington Books, 2009, s. 69-153.
[8] Bkz. https://plato.stanford.edu/entries/pragmatism/ (Erişim Tarihi: 19.02.2021).
[9] Örneğin bkz. Peirce, The Collected Papers of Charles Sanders Peirce, s. 3085, paragraf 515, s. 3114, paragraf 561, s. 3362, paragraf 211.
[10] Peirce, The Collected Papers of Charles Sanders Peirce, s. 41, paragraf 50: “To inquire into nature is for a Turk very unbecoming to a good Moslem; just as the family of Tycho Brahe regarded his pursuit of astronomy as unbecoming to a nobleman.”
[11] Peirce, The Collected Papers of Charles Sanders Peirce, s. 2533, paragraf 625.
[12] Peirce, The Collected Papers of Charles Sanders Peirce, s. 1157, paragraf 86; s. 2153, paragraf 357.
[13] Peirce, The Collected Papers of Charles Sanders Peirce, s. 4573, paragraf 272.
[14] Peirce, The Collected Papers of Charles Sanders Peirce, s. 4774, paragraf 11.
News
